Kardeş İlişkileri

Kardeş ilişkileri gibi hem evrensel hem de son derece kişisel bir konuyu, psikolojinin temel kuramları çerçevesinde ve bir psikiyatristin bakış açısıyla ele alan bilimsel bir makaleyi aşağıda bulabilirsiniz.

Klinik psikolog, süpervizör, eğitim analisti ve grup analisti olan Smadar Ashuach (2012), kardeşler hakkında yazdığı bir makalesinde* psikanalitik literatürün bu konuda seyrek olduğunu söyler ve fakat literatürde zaman içinde ortaya çıkan zenginleşmeye de işaret eder.

Peki özellikle gruplarda belirgin biçimde ortaya çıkan ve grup analizi (psikanalitik grup terapisi) süreçlerinde derinlemesine ele alınabilir olan kardeş ilişkileri niçin psikanalitik literatürde belki de hak ettiği yeri bulamamıştır?

Ashuach, bu soruya kardeş ve akran ilişkilerinin yatay niteliği, diğer bir deyişle ebeveyn-çocuk ilişkisine gönderme yapan dikey aktarımdan yoksun olması, üzerinden bir açıklama getirir.

Yazar söz konusu makalede ‘Ben kardeşimin bekçisi miyim?’ sözünü başlık olarak tercih etmiştir. Okuru, Habil ve Kabil’in hikayesine, oradan kardeş kıskançlığına ve kardeş katline götüren başlık, bu tragedyaların daha küçük yansımaları olan kardeş travmaları ile analitik grup alanında nasıl çalışıldığını ve böylece onarımın mümkün olduğunu ele alan makaleye doğru merak uyandırıyor. V

Grup analizi literatüründe önemli bir yere sahip olan bu yazı henüz Türkçe’ye tercüme edilmemiş olsa da konuyla ilgili olan meslektaşlar için makalenin künyesi şöyle:

*Smadar Ashuach. Am I My Brother’s Keeper? The Analytic Group as a Space for Re-enacting and Treating Sibling Trauma. Group Analysis, vol. 45, 2: pp. 155-167. , First Published May 22, 2012.

Kardeş İlişkilerinin Psikodinamiği 

Yazar: Uzm. Dr. Ali Keyvan, Psikiyatrist

Öz

İnsan yaşamındaki en uzun süreli ve en şekillendirici ilişkilerden biri olan kardeşlik bağı, sevgi, destek, yoldaşlık gibi en olumlu duygularla; kıskançlık, rekabet ve öfke gibi en yıkıcı duyguları aynı potada eritebilen karmaşık bir dinamiktir. Bu ilişki, bireyin kimlik gelişiminden sosyal becerilerine, eş seçiminden ebeveynlik tarzına kadar hayatın sayısız alanında derin izler bırakır. Bu makale, kardeş ilişkilerinin çok katmanlı doğasını, psikolojinin temel kuramsal çerçeveleri ışığında incelemeyi amaçlamaktadır. Alfred Adler’in doğum sırası ve aile takımyıldızı kavramları, Sigmund Freud’un Oidipal rekabet ve “Kabil Kompleksi” tezi, Aile Sistemleri Kuramı’nın rol dağılımı ve sınırlar üzerine vurgusu, John Bowlby’nin Bağlanma Kuramı’nın güvenli liman ve rekabet alanına etkileri ve Albert Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı’nın model alma ve sosyal laboratuvar işlevi gibi temel perspektifler ele alınacaktır. Bu kuramların bütüncül bir değerlendirmesi, klinisyenlerin kardeşler arasındaki çatışma ve bağların altında yatan derin dinamikleri anlaması ve terapötik müdahaleleri daha etkin bir şekilde planlaması için temel bir zemin sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kardeş İlişkileri, Kardeş Rekabeti, Doğum Sırası, Psikanaliz, Aile Sistemleri, Bağlanma Kuramı, Alfred Adler.

Rekabetten Desteğe Uzanan Bir Spektrumda Kuramsal Yaklaşımlar

1. Giriş

Kardeş ilişkisi, bireyin hayatındaki diğer tüm ilişkilerden doğası gereği farklıdır: Seçilmemiş, istemsiz ve genellikle ömür boyu süren bir bağdır. Aynı ebeveynleri, aynı genetik ve kültürel mirası, aynı evi paylaşan kardeşler, birbirlerinin hem en yakın müttefiki hem de en çetin rakibi olabilirler. Klinik pratikte, yetişkinlikte yaşanan birçok nevrotik çatışmanın, ilişki sorunlarının ve benlik saygısı problemlerinin kökeninde, çocukluktaki çözülmemiş kardeş dinamiklerinin yattığını sıkça gözlemleriz. Bu nedenle, bir bireyin iç dünyasını anlamak için onun kardeşlik deneyimini anlamak elzemdir.

2. Kuramsal Yaklaşımlar

2.1. Adler ve Bireysel Psikoloji: Doğum Sırası ve Rekabet Sahnesi Kardeş İlişkileri

Kardeş ilişkilerini kuramının merkezine yerleştiren belki de en önemli teorisyen Alfred Adler’dir. Adler’e göre, ebeveyn sevgisi ve ilgisi, kardeşlerin paylaştığı bir “pasta” gibidir ve her kardeş bu pastadan en büyük dilimi almak için mücadele eder. Bu mücadelenin stratejisini belirleyen en önemli faktör doğum sırasıdır:

• İlk Çocuk (Büyük Kardeş): Başlangıçta “tahtın tek varisi” iken, ikinci kardeşin doğumuyla “tahttan indirilen kral” travmasını yaşar. Genellikle daha kuralcı, sorumlu, mükemmeliyetçi ve ebeveyn onayına daha düşkün olma eğilimindedir. Geçmişin gücünü ve otoriteyi temsil eder.

• Ortanca Çocuk: Kendini her zaman bir “sandviç” içinde bulur. Ne büyük kardeşin ayrıcalıklarına ne de küçüğün ilgi odağı olma lüksüne sahiptir. Bu durum, onu daha rekabetçi, hırslı, diplomatik ve arabulucu yapabilir. Adaletsizliğe karşı aşırı duyarlıdır.

• En Küçük Çocuk: Ailenin “bebeği” olarak genellikle daha fazla ilgi ve şefkat görür. Bu durum onu daha yaratıcı, sosyal, dışa dönük ama aynı zamanda daha asi veya bağımlı bir yapıya itebilir. Kendi yolunu bulma konusunda daha özgür hisseder.

• Tek Çocuk: Kardeş rekabetini hiç yaşamadığı için paylaşma ve işbirliği konusunda zorluklar yaşayabilir. Yetişkinlerle daha rahat iletişim kurar, yaşıtlarına göre daha olgun olabilir ve ilgi odağı olmaya alışkındır. Bu kardeş ilişkileri kurama fırsatı olmayan çocuklarda da baş gösterir.

Adler, bu sıralamanın deterministik olmadığını, önemli olanın çocuğun bu pozisyonu öznel olarak nasıl yorumladığı olduğunu vurgular.

2.2. Psikanalitik Yaklaşım: Oidipal Rekabet ve “Kabil Kompleksi” Kardeş İlişkileri

Sigmund Freud için aile dramasının ana sahnesi Oidipus kompleksidir; yani çocuğun karşı cinsteki ebeveyne duyduğu arzu ve hemcins ebeveyne karşı beslediği rekabettir. Kardeşler, bu Oidipal dramanın ikincil ama önemli figüranlarıdır. Onlar, ebeveyn sevgisi ve ilgisi için doğrudan rakiplerdir. Freud, bu ilkel nefreti ve kıskançlığı, kardeşini öldüren Habil ve Kabil mitine atıfla “Kabil Kompleksi” olarak adlandırır. Psikanalitik bakış açısına göre, bir kardeşin diğerine yönelik yoğun öfkesi, aslında ebeveynin sevgisini kaybetme korkusunun bir yansımasıdır.

2.3. Aile Sistemleri Kuramı: Rol Dağılımı ve Sınırlar Kardeş İlişkileri

Murray Bowen ve Salvador Minuchin gibi kuramcılar, sorunu bireyden alıp aile sisteminin bütününe yerleştirir. Bu yaklaşıma göre kardeşler, ailedeki dengeyi (homeostasis) korumak için belirli roller üstlenirler: “başarılı çocuk”, “günah keçisi”, “hasta çocuk”, “palyaço” vb. Bir kardeşin üstlendiği rol, diğer kardeşin rolünü doğrudan etkiler. Ebeveynler arasındaki bir çatışma, gerilimi azaltmak için bir çocuğun araya çekilmesiyle “üçgenleşme” yaratabilir. Bu durum, kardeşler arasında sağlıksız ittifaklara veya düşmanlıklara yol açabilir.

2.4. Bağlanma Kuramı: Güvenli Liman ve Rekabet Alanı Kardeş İlişkileri

John Bowlby’nin geliştirdiği bu kurama göre, çocuğun birincil bakım verenle (genellikle anne) kurduğu bağlanma stili, gelecekteki tüm ilişkilerinin prototipidir.

• Güvenli Bağlanma: Ebeveynlerinin sevgisinden ve varlığından emin olan çocuklar, yeni bir kardeşi bir tehdit olarak görme olasılıkları daha düşüktür. Ebeveyn sevgisini bir rekabet alanı olarak görmezler.

• Güvensiz Bağlanma: Ebeveyn ilgisinin tutarsız veya yetersiz olduğu durumlarda, kardeşler bu sınırlı kaynak için kıyasıya bir rekabete girerler. Kardeş rekabetinin en yoğun yaşandığı aileler, genellikle güvensiz bağlanma örüntülerinin hakim olduğu ailelerdir. Ayrıca, ebeveynlerin ihmalkar olduğu durumlarda, büyük kardeş küçük kardeş için bir “ikincil bağlanma figürü” haline gelerek koruyucu bir rol üstlenebilir.

2.5. Sosyal Öğrenme Kuramı: İlk Akran, İlk Model Kardeş İlişkileri

Albert Bandura’nın kuramına göre, kardeşler birbirleri için en önemli sosyal modellerdir. Çocuklar, çatışma çözme, pazarlık yapma, empati kurma, saldırganlık ve işbirliği gibi temel sosyal becerileri ilk olarak kardeşleriyle olan etkileşimlerinde öğrenir ve denerler. Kardeşlik, bir nevi hayatın ilk “sosyal laboratuvarı” işlevi görür.

3. Sonuç

Kardeş ilişkileri, bireyin psikolojik DNA’sını şekillendiren temel bir güçtür. Klinik değerlendirmede bir bireyin sadece “kardeşi var mı?” sorusuna değil, “aile takımyıldızındaki pozisyonu neydi?”, “Kardeş rekabetini nasıl deneyimledi?”, “Aile içinde hangi rolleri üstlendiler?” gibi sorulara da yanıt aramak, onun iç dünyasına açılan paha biçilmez bir kapı sunar. Tedavide, bu erken dönem rekabet ve bağların bugünkü ilişkilere ve semptomlara nasıl yansıdığını anlamak, terapötik değişimin temelini oluşturur.

4. Kaynakça (İleri Okuma İçin Temel Eserler)

• Adler, A. (1927). Understanding Human Nature.

• Freud, S. (1913). Totem and Taboo.

• Bowen, M. (1978). Family Therapy in Clinical Practice.

• Minuchin, S. (1974). Families and Family Therapy.

• Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development.

• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory.

• Harris, J. R. (1998). The Nurture Assumption: Why Children Turn Out the Way They Do.